معرفی کتاب عادت می­کنیم اثر زویا پیرزاد:

رمان عادت می کنیم پرداخت ماهرانه ای از شخصیت هایی است که هر روزه نمونه هایش را در نزدیکی مان می بینیم. توصیف جزئیات و دقیق شدن در رفتار و موقعیت ها وحتی مکان ها عاملی است که بیش از هر چیز در این داستان به چشم می خورد و شاید همین توصیفات دقیق از جزئیات حوادث و پدیده هاست که خواننده را در گیر خود می کند و صورتی ملموس به داستان می بخشد، به طوری که خواننده احساس می کند از نزدیک شاهد حوادث یک زندگی عادی است.

عادت می کنیم، در فرانسه ایتالیا و گرجستان ترجمه و منتشر شده است. این رمان را نشر مرکز چاپ و به بازار عرضه کرده است.

داستان کتاب کتاب عادت می­کنیم:

«آرزو صارم» شخصیت اصلی داستان است که روایت رمان حول او شکل می گیرد. عادت می کنیم شرح روزمره گی های عادی یک زن ایرانی است. آرزو صارم زن مطلقه و بچه داری است که مسئول تامین زندگی مادر و دخترش، «آیه» است. آرزو، بعد از مرگ پدر عهده دار اداره آژانس ملکی پدرش شده است. او دلش می خواهد بعضی وقت ها خودش را دوست بدارد و کاری که مطابق میل خودش است انجام دهد، نه هر کاری که دختر و مادرش می خواهند. زنی به نام «شیرین» نیز در داستان حضور دارد که همکار آرزوست.

 در این داستان با سه شخصیت سه زن در نسل های گوناگون روبرو هستیم: مادر بزرگ، مادر و دختر. و البته بیش از بقیه با شخصیت آرزو سرو کار داریم که نقش زنی را دارد که با دو نسل متفاوت در ارتباط است. (مادرش و دخترش).

ماه منیر (مادر بزرگ) در یک دنیای اشرافی ساختگی سیر می کند و رفتارها و خواسته هایش در بسیاری از موارد در تضاد با آرزو است. ماه منیر نماینده زنی از نسل گذشته است اما جالب این جاست که با این حال، با تصویری نه چندان سنتی از ماه منیر مواجه می شویم.

آیه دختر آرزو نماینده نسل جوان در داستان است که ارتباطش را با دنیای واقعی کمرنگ کرده است و در پشت نقاب یک هویت مجازی از خصوصی ترین وقایع زندگیش برای غریبه ها می نویسد. نیازهای او فراتر از آن است که شکل کنونی نهادی به نام خانواده تامین کننده آن باش. آن هم خانواده ای که آرزو با جنگ و دندان پایدارش نگاه داشته است.

با وجود تفاوت های این سه نسل، در کل، نمی توان گفت که شباهتی بین جهان اجتماعی این شخصیت ها وجود ندارد. مسیری را که آرزو به بهترین و منطقی ترین شکل طی می کند، آیه بسیار شتابزده و غیرمنطقی و ماه منیر به گونه ای آرمانی و رویاپردازانه سیر می کنند و هر سه شخصیت در تلاشند که سایه سنگین کلیشه های جنسیتی تحمیل شده را از خود پس زنند.

نکته شاخصی که در این رمانزویا پیرزادوجود دارد این است که ما با دنیایی روبرو هستیم که شاید تا قبل از این به ندرت به آن پرداخته شده است. جهانی که تا پیش از این، این مردان بوده اند که از محوریت داستان ها و روایت ها برخوردار بوده اند و باز هم مردان بوده اند که در غالب وجوه زندگی اجتماعی تعیین کننده اصلی بوده اند و زنان در حاشیه این متن به ایفای نقش ها و وظایف کلیشه ای می پرداختند و گهگاه حضورشان فضای داستانها را تلطیف می کرد.

اما جهانی که زویا پیرزاد در این داستان معرفی می کند جهانی متفاوت است. دیگر زنان در قالب مادرانی از خود گذشته و فداکار که تمام وجودش را وقف اعضای خانواده شان می کنند و یا غالب ساعت هایشان را در چهاردیواری خانه و آشپزخانه سپری می کردند، تصویر نمی شوند. مادران این داستان از پوسته نقش های سنتی و کلیشه ای جنسیتی بیرون می آیند و یا حداقل در تلاش خارج شدن از این امر هستند. حتی بیشتر فضایی که شخصیت ها در آن حضور دارند خارج از محدوده خانه است و بیشتر در فضای کاری و رستوران های شهر، داستان شکل می گیرد.

از آرزو شخصیت اول داستان گرفته تا شیرین و تهمینه – که دختری جوان است که یک تنه خرج خانواده اش را می دهد – و یا حتی زنی که آرزو در اتوبوس با او آشنا می شود و یا دختری که در مراسم عروسی خدمت می کند و یا زنانی که در فضای آرایشگاه توصیف می شوند، اکثراً زنانی شاغل هستند که نیازهای اقتصادی خانواده را با مشقت فراهم می سازند. و جالب آن که مردان داستان یا بسیار لاقید و بی مسئولیت وصف می شوند و یا این که گهگاه با حضورشان فضا را نرم و لطیف می کنند و دنیای پر هیاهوی این زنان را آرامش می بخشند.

در مقدمه­ داستان خواننده به شکلی نمادین، با توصیف یک اتفاق روزمره که شاید هزاران بار در روز حادث می شود، به داستان وارد می شود. آرزویی که از کارمندش قول زنانه می خواهد (ص 163) اتومبیلش را به راحتی در جایی پارک می کند که یک پسر جوان، پس از تلاش زیاد، نمی تواند در آنجا پارک کند و در همین آغاز داستان یک فضای فمنیستی ساخته می شود و خواننده چهره ای توانا از یک زن در ذهنش پدیدار می گردد.اما این توانایی با متلکی از سوی پسر جوان زیر سوال می رود و مسخره می شود (ص 7). می توان گفت فضای توصیف شده در آغاز داستان نمایش دهنده جهان اجتماعی ای است که شخصیت ها در آن پرداخته می شوند.

نویسنده کتاب:

زویا پیرزاد نویسنده و داستان نویس معاصر در سال ۱۳۳۱ در آبادان از مادری ارمنی تبار و پدری روس تبار به دنیا آمد، در همان جا به مدرسه رفت و در تهران ازدواج کرد و دو پسرش ساشا و شروین را به دنیا آورد.پیرزاد یکی از پرمخاطب ترین بانوان نویسنده معاصر است. اولین رمان بلند زویا پیرزاد، با نام «چراغ ها را من خاموش می کنم» در سال ۱۳۸۰ به چاپ رسید که مشهورترین اثر وی می­باشد. این کتاب برای او جایزه بهترین رمان سال بنیاد هوشنگ گلشیری، کتاب سال وزارت ارشاد جمهوری اسلامی و لوح تقدیر جایزه ادبی یلدا را به ارمغان آورد. پیرزاد در سال ۱۳۷۰، ۱۳۷۶ و ۱۳۷۷، سه مجموعه از داستان های کوتاه خود را به چاپ رساند؛ مثل همه عصرها، طعم گس خرمالو و یک روز مانده به عید پا مجموعه داستان های کوتاهی بودند که به دلیل نثر متفاوت خود مورد استقبال مردم قرار گرفتند. تمام آثار این بانوی نویسنده به فرانسه نیز ترجمه شده و در اختیار مخاطبین قرار گرفته است.رمان های زویا پیرزاد هر ساله چند بار تجدید چاپ می شوند.

از ویژگی های منحصر به فرد رمان های پیرزاد می توان به نقش پررنگ و محوریت زنان، اشاره نمود. در رمان های او، مکان ها و موقعیت هایی که تا پیش از این منحصر به مردان بود، در سلطه زنان قرار دارد و با این کار توانسته مناسبات سنتی و کلیشه ای را برهم زند. علاوه بر این، دیگر ویژگی آثار پیرزاد، وجود مابه ازای خارجی و واقعی شخصیت های داستانه ایش در جامعه و اطراف خود ماست، که شاید ما از کنارشان به سادگی و بدون هیچ تأملی عبور می کنیم. با خواندن رمان عادت میکنیم، می توانیم درک خود را از شخصیت ها و مسائل اجتماعی مرتبط با آنها، مخصوصاً زنان جامعه، توسعه دهیم، زیرا شخصیت ها و رفتار آنها با جزئیات در این رمان، روایت شده اند.

زویا پیرزاد کتاب هایی نیز ترجمه کرده است، از جمله «آلیس در سرزمین عجایب» اثر لوییس کارول و کتاب «آوای جهیدن غوک» که مجموعه ای است از هایکوهای شاعران آسیایی.

نظرات منتقدین درباره کتاب عادت می کنیم:

• برخی رمان عادت می کنیم نوشته زویا پیرزاد را در حد شاهکار بالا بردند و عده ای هم حتی آن را رمان پاورقی ندانستند با این حال و به دلیل این که درباره این کتاب بسیار صحبت شده شاید نتوان نکته تازه ای درباره آن گفت، اما بد نیست یادداشت فرشته احمدی داستان نویس و منتقد را نیز درباره این کتاب را با هم بخوانیم:

نه خیلی کمرنگ نه خیلی پررنگ 

 عادت می کنیم داستان حادثه نیست، داستان آدم ها و روابط بین آنهاست. حادثه های کوچک و اتفاق های گاه به گاه را می شود چندین صفحه قبل از وقوعشان حدس زد. پس انتظار حادثه عجیبی را نداریم و منتظریم تا شخصیت های محدود داستان، چیزی برای کشف و شهود و تعمق در اختیارمان بگذارند.

از همان چند سطر اول معلوم می شود که داستان راجع به زنی است که می داند ماشینش را چه طوری در یک وجب جا پارک کند (کاری نداشته باشید که ماشینش رنوست یا چی). پس از او شروع می کنیم، از آرزو شخصیت اصلی رمان.

آرزو؛ زنی با شخصیت قوی و مستقل، ظاهری مردانه و باطنی پر از مهر و عطوفت. زنی که به دیگران بیشتر از خودش اهمیت می دهد و هیچ فرصتی را برای انجام دادن اعمال نیکوکارانه از دست نمی دهد. خیلی آشناست، نه؟ توی سریال های تلویزیونی این زن را زیاد دیده ایم. گاهی که مسن تر است نقشش را ژاله علو بازی می کند و وقتی جوان است و امروزی تر، فریبا متخصص. حتی وقتی راوی داستان از منظر دانای کل، درونیات آرزو را برایمان آشکار می کند، هیچ نیت کوچک بد و شریرانه ای در ذهنش وول نمی زند. در همه کارهایش حد تعادل را رعایت می کند مثل ماتیکش که نارنجی است نه خیلی کمرنگ، نه خیلی پررنگ.

این کاراکتر در 28 صفحه اول کتاب (فصل اول) به طور کامل معرفی و تمام می شود و تا پایان داستان از هیچ یک از حرفها یا حرکاتش متعجب نمی شویم چون فصل اول، علامت سوالی راجع به او برایمان باقی نگذاشته، شاید هم چنین شخصیتی جایی برای بسط دادن بیشتر ندارد. در حالی که (یک مقایسه کوچک) در رمان ابلومف با آدمی طرف می شویم که در عین تن لش بودن و بی کارگی مفرطش می شود 500 صفحه راجع به او حرف، آرزو در 28 صفحه تمام می شود.

ماه منیر؛ راجع به مادر آرزو هم، فصل اول به اندازه ای اطلاعات به ما می دهد که با اندکی تخیل بقیه جنبه های او را حدس بزنیم. قیافه، آرایش صورت، لباس پوشیدن و... همه و همه قابل تصوراند. زنی که به اصل و نسب و ثروت اشخاص اهمیت می دهد و برای آدمهای طبقات پایین، تره خرد نمی کند، همه باید در بست در خدمتش باشند، انگشتان کشیده و بازیکی دارد، خوش پوش است و... و اگر جمیله شیخی هنوز هم بود، انصافا نقشش را خوب بازی می کرد.

شیرین؛ دوست آرزو قابل مکث تر است یا لااقل به خاطر تأکیدی که نویسنده به چشم های سبز و ریزش دارد، جایی در ذهنمان را برای او نگه می داریم. اما تا پایان داستان، چشم های پلنگ وارش به هیچ کاری نمی آیند و حتی یک کار بد خیلی کوچک انجام نمی دهد. نویسنده و شخصیت های دیگر رمان بارها اعلام می کنند که شیرین از مردها بدش می آید اما دیالوگ ها و حرکات شیرین چنین چیزی را نشان نمی دهند. در صفحه های 100 و 101 کتاب، چند دیالوگ شیرین باعث می شوند که خیال کنیم، لایه زیرین شخصیتی واقعی در حال رو شدنند اما خیلی زود ناامید می شویم. خبری نیست، هیچ خبری.

زرجو؛ بابت این یکی کاراکتر هم مثل شیرین، کمی طول می کشد تا خیالمان راحت شود که فرقی با بقیه ندارد. حرف های دوپهلوی او و سعی نویسنده برای جالب کردن شخصیتش، افکار متناقضی در ذهنمان ایجاد می کند. در صفحه 192 وقتی که زرجو می گوید: «بلدم با هر کسی چه جوری حرف بزنم.» و چشم های قهو ای اش برق می زند، این امید واهی در دلمان ایجاد می شود که شاید این بار با شخصیت پیچیده ای روبرو باشیم اما ... . برای بازی در نقش سهراب زرجو، فکر می کنم فرامرز صدیقی مناسب باشد. مردی با اعتماد به نفس کامل که بلد است با خانم ها حرف بزند، پولدار است، دوست و آشنایان منتفذ فراوانی دارد و همیشه آماده نیکوکاری است، به خصوص اگر آرزو اراده کند.

در رمان عادت می کنیم با پنج شخصیت بی لایه روبرو هستیم (درباره آیه دختر آرزو در بخش مربوط به وبلاگش می نویسم). آدم هایی که دستشان روست و به قول آلبر کامو مانند انسانهای نخستین، فاقد افکار پنهانی هستند. اگر بپذیریم همه آد مها حتی ساده دل ترینشان وقتی زیر ذره بین دانای کل قرار می گیرند پر از پیچیدگی، تناقض و رازهای عجیب و غریبند، این پنج کاراکتر به شدت کلیشه ای هستند و فقط به خاطر عادتمان به دیدن مکررشان در فیلم ها و داستان های بد باورشان کرده ایم.

بی رنگ و بویی، علاوه بر کاراکترها دامن بسیاری از بن مایه ها، عناصر و حوادث داستان را گرفته است یعنی گاهی به دشواری هم نمی توانیم خاصیتی برای بسیاری از اتفاقات داستان پیدا کنیم حتی اگر به جدیت پیروان چخوف، منتظر شلیک تفنگی برای برملا شدن خاصیتش نباشیم. فهرست وار به بعضی از این عناصر و اتفاقات اشاره می کنم.

ü      از جمله بی خاصیت ترین این عناصر وبلاگ آیه است. وبلاگی که دور از چشم آشنایان و با اسم مستعار نوشته می شود، باید جنبه های پنهانی از شخصیت او را برای خواننده یا مادرش آشکار کند یا لااقل باید از منظر تازه ای با آدم ها و اتفاقات، روبرویمان کند اما آیه همان چیزهایی را که خودمان پیشتر راجع به او و خانواده اش می دانستیم، برایمان تکرار می کند. زاویه دیدش همان زاویه دید نویسنده است و آیه با وبلاگ و بی وبلاگ همان آیه ای است که می شناختیم.

ü      چشم های ریز و سبز شیرین که نویسنده بارها و بارها راجع به آنها حرف می زند و هر بار به چیزی تشبیه شان می کند، افق تازه ای در طرح و خط داستانی باز نمی کنند.

ü      تکراری بودن اسم آدم ها (دو تا سهراب و دو تا اسفندیار) به کاری نمی آید.

ü      سگک کیف مشکی آرزو را بارها می بینیم. قرار است چیزی بیشتر از پرمشغله بودن آرزو و زمختی وسایلش را که به شیوه های دیگری هم نمایش داده شده اند، به ما نشان دهد؟

ü      روی نقش مادر با موارد متعدد تأکید می شود، مادر آرزو (ماه منیر)، مادر آیه (آرزو)، مادر تهمینه (رودابه)، مادر مرجان، مادر شیرین، مادر اسفندیار و حتی نصرت که عواطف مادریش را نثار آرزو می کند. برای تأیید جایگاه مهم مادر و تأثیرش در زندگی آدم ها و قهرمان های داستان این همه مثال شبیه به هم، زیاد و بی فایده است.

ü      وصف غذا خوردن های مکرر در رستوران های متنوع و مهمانی ها، صفحات زیادی از کتاب را به خود اختصاص داده است. بیایید برای پیدا کردن بهترین علت این همه تکرار، تلاشمان را بکنیم؛ وقت خوردن غذا، بهترین موقع برای حرف زدن آد مهاست؟ آدم ها اسیر عادات روزمره و غرایز حیوانی (خور و خواب و خشم و شهوت) خویشند؟ یا ... .

عادت کرده ایم که فکر کنیم آدم هایی شبیه آدم های عادت می کنیم را می شناسیم، شاید هم بشناسیم اما نه در میان انسان های زنده. این کاراکترهای تک بعدی برای ملموس شدن به روانشناسی جدی تری احتیاج دارند، جدی تر از بررسی نقش بی محبتی های مادر. همه شان به خط اعتدال چسبیده اند و ازآن عدول نمی کنند. اوج خوبی شان در این است که نه خیلی کمرنگ باشند نه خیلی پررنگ، مثل نارنجی.

منتقد دیگری درباره این رمان نوشته است: «با ظهور نويسندگان جواني كه به تجربه روش هاي داستان نويسي مدرن و پيچيده گرايش دارند، نگارش اين داستان يكدست، ساده و در عين حال جذاب پديده اي نو به حساب مي آمد. مجموعه داستان هاي كوتاه خانم پيرزاد نيز با حفظ همان حال و هوا خوانندگان ايشان را نااميد نكرد. اما كتاب عادت مي كنيم درعين وفاداري به فضاي بي پيرايه داستان هاي قبل به همراه نثري روان و به دور از فضاي سيال ذهني و تكلف هاي سبكي و صنعتي پيچيده با اشكالات اساسي روبروست. كتاب در نگاه اول قصه دغدغه هاي زني تنها و مطلقه و درگير با مشكلات مالي (هر چند كم رنگ) و اجتماعي و عاطفي و ... را بيان مي كند اما به نظر مي رسد خانم پيرزاد در ترسيم دنياي واقعي وقابل لمس موفق نبوده است».