معرفی کتاب شب های روشن اثر فیودور داستايوفسكی:

داستایوفسکی روایتگر سرگذشت مردمان عصیان زده است. او در آثار خود، شخصیت هایی را به تصویر می کشد که زیر لوای مرام و اعتقادات ایدئولوژیک خود اعمال شنیعشان را توجیه می کنند. به همین خاطر آثار این نویسنده با وجود گذر سالیان، هم چنان با چالش های زمانه ما، مثل تمامیت خواهی، ترور و قدرت طلبی حاکمان تناسب دارد. 

رمان شب های روشن اثری است که خود داستایوفسکی، در یکی از نامه ­هایش، آن را «رمان احساساتی از خاطرات یک خیالباف » تعریف کرده است. مع­الوصف با توجه به بافت غیرواقعی آن، درست ­تر این است که «تفنن رمانتیک» خوانده شود. جوانی نسبتاً احساساتی و پرشور در خیابان به دختری برمی­خورد که در او تأثیری حاد به جا می گذارد. در آغاز، این ضربه صاعقه ­آسا از حدود طبیعی فراتر نمی­رود که فردی یکه و تنها در حضور موجودی دلپذیر، که با لذتی خاص به سخنانش گوش فرا می­دهد، احساس می ­کند. لیکن، پس از چند دیدار شبانه، که در آنها این دو جوان فقط به سخن گفتن با یکدیگر می پردازند، مرد می­بیند که عشق افلاطونی او در تبدیل به طلب جسمانی شده است. وی برعهده می­ گیرد که از جانب دختر به نامه ­های نامزد او، دانشجویی ساکن شهر دیگر، پاسخ بنویسد و بدینسان برای خود رؤیای یک ماجرای عشقی شخصی دست و پا کند.

شب های روشن عنوان این گوهر شب چراغی که داستایوفسکی در دست ما نهاده، در عالم صورت پدیده ایست فیزیکی که تابستان در نواحی شمالی کره خاکی پیش می آید و علت آن عرض جغرافیایی زیاد آن مرزهاست و باعث می شود که شب تا صبح هوا مثل غروب روشن بماند. این پدیده را در بعضی زبان های اروپایی شب سفید می گویند که به شب بی خوابی نیز تعبیر می شود، البته در آن زبان ها. اما از این که بگذریم، شب های روشن داستان دو فریاد اشتیاق است که طی چند شب در هم بافته شده است. پژواک ناله دو جان مهرجوست که از دو سینه راهی به سوی هم می جویند و خود را در بهشت خدا نزدیک تر می یابند. داستان شرح اشتیاق جوانی است از سوداییان عالم پندار که تنهاست و تشنه هم نفسی یا د م سازی. رویاپرداز بینوا چنان سرگشته است و با حرمان دست به گریبان، که حتی در دیوار و در و پنجره خانه های شهر دوست می جوید و با آن ها راز دل می گوید. او در پترزبورگ، به دنبال گمشده ای که با او هم زبانی کند، هرسو می پرد تا عاقبت در کنار آبراه با دوشیزه ای گریان، که او نیز عاشقی شیدا و تنهاست، آشنا می شود و خیال می کند که روز هجران و شب فرقت یار آخر شد.

در میان آثار جوانی داستایوفسکی، صورت «جوان رؤیاپرداز» از صورت های مهم است و در حقیقت صورت خود اوست. وجه مشترک او با جوان های رؤیاپرداز داستان هایش شکایت از بخت ناهمراه است. در شب های روشن هم شرح اشتیاق جوانی رؤیاپرداز را می خوانیم که زندگی را درتنهایی به سر می کند و به دنبال گمشده ای که با او همزبانی کند، هر سو می پوید. تا عاقبت در کنار آبراه با دوشیزه ای گریان، که او نیز عاشقی شیدا و تنهاست، آشنا می شود و خیال می کند که ایام تنهایی اش به سر آمده. در گفته های جوان، که شرح رؤیاهای شبانه اوست، صدای خود نویسنده محسوس است. از این روست که داستان به زبان اول شخص نوشته شده و رنگ حدیث نفس دارد.

در این اثر ژرف که رویاهای شبانه یک جوان را می شنوید، احساس می کنید این صداها، صدای خود نویسنده است. این که داستان به زبان اول شخص است، نیز به این موضوع دامن می زند. شب های روشن را نمی توان شاهکار داستایوفسکی دانست چون هرگز عمق و گستردگی «ابله» و «جنایت و مکافات» را ندارد. در «شب های روشن» نیز داستایوفسکی با قدرت به بیان درونیات، افکار و زوایای تاریک زندگی افراد می پردازد. این قدرت چنان است که تمامی شخصیت های داستان، آشنا به نظر می رسند.

خلاصه داستان کتاب:

مانند خیلی از داستان های داستایوفسکی، شب های روشن داستان یک راوی اول شخص بی نام و نشان است که در شهر زندگی می کند و از تنهایی و این که توانایی متوقف کردن افکار خود را ندارد، رنج می برد. این شخصیت نمونه اولیه یک خیال باف دائمی ست. او در ذهن خود زندگی می کند، در حالی که خیال می کند پیرمردی که همیشه از کنارش رد می شود اما هرگز حرف نمی زند یا خانه ها، دوستان او هستند. این داستان به شش بخش تقسیم می شود.

شب اول

کتاب با نقل قولی از شعر گل نوشته­ی ایوان تورگنیف آغاز می شود:

و آیا این نقشی بود که سرنوشت برایش برگزیده بود

تنها لحظه ای در زندگی او

تا به قلب تو نزدیک باشد؟

یا این که طالعش از نخست این بود

تا بزید تنها دمی گذرا را

در همسایگی دل تو

راوی تجربه هایش از قدم زدن در خیابان های سن پترزبورگ را توصیف می کند. عاشق شهر در شب است، زیرا در شب احساس آرامش می کند. او هنگام روز احساس راحتی نمی کند زیرا همه کسانی که عادت به دیدنشان در روز داشت دیگر نبودند. همه احساساتش از آن جا نشأت می گرفت. اگر آنها شاد بودند، او شاد بود. اگر آنها اندوهگین بودند، او نیز اندوهگین می شد. هنگامی که چهره های جدید میدید احساس تنهایی می کرد. شخصیت اصلی همچنین خانه ها را می شناخت. هنگامی که در خیابان قدم می زد آن ها با او سخن می گفتند و برایش می گفتند چگونه نوسازی می شوند، با رنگ جدید دوباره نقاشی می شوند یا تخریب می شوند. شخصیت اصلی به تنهایی در یک آپارتمان کوچک در سن پترزبورگ زندگی می کند و فقط خدمتکار مسن و غیر اجتماعی اش ماترونا را دارد که با او مصاحبت کند. او به بیان رابطه اش با دختری جوان به نام ناستنکا (مصغر محبت آمیز آناستازیا) می پردازد. نخستین بار او را را درحالی که به نرده ای تکیه داده و می گرید می بیند. نگران می شود و پیش خود می اندیشد که آیا برود از او بپرسد مشکل چیست یا نه، اما سرانجام خود را وادار می کند تا به قدم زدن ادامه دهد. چیزی خاص در آن دختر وجود دارد که کنجکاوی راوی رل برمی انگیزد.سرانجام زمانی که صدای جیغ زدن او را می شنود مداخله می کند و او از دست مردی که آزارش می دهد نجات می دهد. شخصیت اصلی خجالت می کشد و زمانی که او بازویش را می گیرد شروع به لرزیدن می کند. او توضیح می دهد که تنهاست و هرگز زنی را نشناخته است. ناستنکا به او اطمینان می دهد که بانوان، خجول بودن را دوست دارند و او نیز خوشش می آید. او برای ناستنکا تعریف می کند که چگونه روزانه چند دقیقه را صرف این رویا در باره دختری می کند که تنها دو کلمه با او سخن بگوید، دختری که او را منزجر نخواهد کرد و هنگامی که می آید او را مسخره نخواهد کرد. او توضیح می دهد که چگونه به این می اندیشد که با دختری خجولانه، بااحترام و مشتاقانه سخن بگوید؛ بگوید که در تنهایی دارد می میرد و این که چگونه هیچ شانسی برای این که دختری را از آن خود کند ندارد. او به ناستنکا می گوید که وظیفه یک دختر اینست که شخصی مثل او چنین خجول و بی اقبال را بی ادبانه پس بزند و مسخره کند. هنگامی که به خانه ناستنکا می رسند، شخصیت اصلی می پرسد که آیا دوباره او را خواهد دید و پیش از آن که دختر بتواند پاسخ دهد اضافه می کند به هر حال او فردا شب به همان مکانی که ملاقات کردند خواهد رفت تا این یگانه خاطره خوش در زندگی تنهایش را زنده کند. ناستنکا قبول می کند. او با بیان این که نمی تواند مانع آمدن دختر شود، اضافه می کند در هر حال خودش باید آن جا باشد. آن دختر به او داستان خود را خواهد گفت و با او خواهد بود، به شرطی که منتهی به رابطه عاشقانه نشود. او نیز به تنهایی راوی است.

شب دوم

در ملاقات دومشان ناستنکا خودش را به راوی معرفی می کند و آن دو با هم دوست می شوند. ناستنکا اظهار تعجب می کند، چرا که هرچه فکر می کند میبیند چیزی از او نمی دانسته، او پاسخ می دهد که او هیچ داستانی ندارد زیرا همه عمرش را کاملاً تنها سپری کرده. وقتی ناستنکا به او فشار می آورد تا در این باره ادامه بدهد، واژه خیال باف که شخصیت اصلی خودش را ازآن دسته میداند به میان می آید. شخصیت اصلی در تعریف "خیال باف" می گوید که "خیال باف" – اگر تعریف دقیقی بخواهید – یک انسان نیست بلکه موجودی میانی است. دریک پیش گفتار که مشابه یک سخنرانی در "یادداشت های زیرزمین"، راوی در سخنانی بسیار طولانی اشتیاقش را برای مصاحبت بیان می کند تا آن جا که ناستنکا به زبان آمده می گوید: "به گونه ای حرف میزنی که انگار داری از روی یک کتاب می خوانی". او شروع به تعریف داستان خودش به صورت سوم شخص می کند و خودش را "قهرمان" می نامد. این "قهرمان" هنگامی که همه کار ها به پایان می رسد و مردم شروع به پیاده روی و گردش می کنند شاد است. او هنگامی که به شعر " الهه هوس" اشاره می کند از واسیلی ژوکفسکی نقل قول می کند. او در این زمان همه گونه رویایی می بیند. از دوست شدن با شاعر ها تا داشتن جایی در زمستان با دختری در کنارش . او می گوید که بی روحی زندگی روزمره مردم را می کشد در حالی که او می تواند زندگی اش را به هرشکلی که بخواهد در رویاهایش در آورد. در پایان سخنان برانگیزنده اش ناستنکا همدردانه به او اطمینان می دهد که اومی تواند دوستش باشد.

داستان ناستنکا

ناستنکا در بخش سوم داستانش را برای راوی تعریف می کند. او با مادربزرگ سختگیرش که اورا بسیار حفاظت شده بار آورده بود زندگی می کرد. از آن جایی که پانسیون مادربزرگش بسیار کوچک بود آن ها بخشی از خانه را اجاره داده بودن تا درآمدی به دست آورند. هنگامی که مستاجر پیشین می میرد علی رغم خواست مادربزرگش با مردی جوانتر، نزدیک به سن و سال ناستنکا جایگزین می شود. مرد جوان یک رابطه خاموش با ناستنکا آغاز می کند، اغلب کتابی کتابی به او می دهد تا بلکه او عادت کتابخوانی را در خود گسترش دهد. در نتیجه او به کتاب های سر والتر اسکات والکساندر پوشکین علاقه مند می شود . یک روز مرد جوان او و مادربزرگش را به تئاتری که در آن نمایش " آرایشگر سِویل " اجرا می شود دعوت می کند. در شبی که مستاجر جوان قرار است از سن پترزبورگ را به قصد مسکو ترک کند، ناستنکا از دست مادربزرگش فرار می کند و او را ترغیب می کند که با او ازدواج کند. او با گفتن این که به اندازه کافی پول ندارد تا از هردویشان حمایت کند ازدواج آنی را رد می کند اما به ناستنکا اطمینان می دهد که دقیقاً یک سال دیگر برای او بر خواهد گشت، ناستنکا پس از گفت این داستانش را به پایان می برد و می گوید که یک سال مدت گذشته است و او حتی یک نامه هم در این مدت برای او نفرستاده است.

شب سوم

راوی اندک اندک متوجه می شود که علی رغم تاکیدش بر این که دوستی آن ها افلاطونی باقی می ماند، او بی اختیار عاشق ناستنکا شده است. ولی او با این حال، با نوشتن نامه ای و فرستادن آن به معشوق ناستنکا و پنهان کردن احساساتش نسبت به ناستنکا به او کمک می کند. آن ها به انتظار نامه یا پیدا شدن او می نشینند؛ اما با گذر زمان ناستنکا از غیبت او بی قرار می شود . او خود را با دوستی راوی تسکین میدهد، بی آن که از عمق احساسات او نسبت به خود آگاه باشد، او می گوید که "من عاشق تو هستم از آن جا که عاشق من نشده ای..." . راوی که از طبیعت یک طرفه عشقش نسبت به او رنج می برد، متوجه می شود که همزمان، ناخودآگاه با او احساس غریبگی می کند.

شب چهارم

ناستنکا با این که می داند معشوقش در سن پترزبورگ است از غیبت او و جواب نامه اش مایوس می شود. راوی به تسلی دادن او ادامه می دهد، ناستنکا بسیار قدردان است و این باعث می شود راوی عزم خودش را می شکند و عشقش به ناستنکا را اعتراف می کند. ناستنکا در ابتدا سردرگم است، راوی که متوجه می شود دیگر نمی توانند مانند گذشته به دوستیشان ادامه دهند، پافشاری می کند که دیگر او را نبیند . ناستنکا اما اصرار می کند که او بماند. آن ها مشغول قدم زدن می شوند و ناستنکا می گوید که شاید روزی رابطه آن ها بتواند رنگ و بوی عاشقانه بگیرد ولی او آشکارا دوستی راوی را در زندگی اش می خواهد. راوی با این چشم انداز امیدوار می شود تا این که در طی قدم زدنشان از کنار مرد جوانی می گذرند که می ایستد و آن ها را صدا می زند. معلوم می شود که او معشوق ناستنکاست و ناستنکا به آغوش او می پرد. ناستنکا عجالتاً بر می گردد و راوی را می بوسد، اما سپس در طول شب با عشقش به قدم زدن می پردازد و راوی را تنها و شکسته قلب رها می کند.

صبح

"شب های من با صبحی به پایان رسیدند. هوا وحشتناک بود . قطره های باران به طرز غم انگیزی بر شیشه پنجره ام ضربه می زدند" بخش پایانی تنها شامل یک پس گفتار خلاصه است که به نقل نامه ای که ناستنکا به راوی می نویسد و در آن از او به خاطر آزار او معذرت خواهی می کند و اصرار می کند که همیشه قدردان دوستی او خواهد بود . ناستنکا همچنین اشاره می کند که کمتر از یک هفته دیگر ازدواج می کند و امیدوار است که او در آن شرکت کند. هنگامی که راوی نامه را می خواند به گریه می افتد . رشته افکار راوی را ماتریونا، خدمتکارش، با گفتن این که پاک کردن تار عنکبوت ها تمام شده پاره می کند . راوی متوجه می شود که هرگز ماتریونا را به چشم یک پیرزن ندیده است . او بسیار پیر تر از همیشه به نظر می رسد . راوی به صورت خلاصه به این می اندیشد که آیا آینده اش همیشه بدون همدم و عشق خواهد بود . با این حال او مایوس نمی شود : " ولی این که من هرگز نسبت به تو احساس نفرت کنم، ناستنکا! که من سایه ای تاریک بر شادمانی روشن و آرام تو بیندازم! که من دانه ای از آن شکوفه های ظریفی که بر موهای تیره ات گذاری هنگامی که با او در محراب قدم زنی را بشکنم! آه نه... هرگز هرگز! آسمانت همیشه صاف باد، لبخند عزیزت همیشه روشن و خرسند باد و همیشه خوشبخت باشی به شکرانه آن لحظه رحمت و شادمانی که به دیگر قلب تنها و قدرشناسی دادی ... خدای من، تنها یک لحظه رحمت؟ آیا چنین لحظه ای تمام عمر مردی را کافی نیست؟

بخش ­هایی از متن کتاب:

می دانم، ناستنکا، می دانم و حالا بیش از همیشه می دانم که بهترین سال های زندگی ام را ضایع کرده ام. حالا که کنار شما نشسته ام و با شما حرف می زنم و به آینده فکر می کنم می ترسم، زیرا که در آینده باز تنها می شوم. باز همان حرمان اسا و همان زندان و همان زندگی بی حاصل. و جایی که من در بیداری در کنار شما این قدر شیرین کام بوده ام دیگر به چه رویایی می توانم دل خوش کنم؟ آه، خوشبخت باشید دوشیزه نازنین، که مرا از همان اول طرد نکردید و من می توانم بگویم دست کم دو شب از عمرم را به راستی زنده بوده ام.

همین حالا شروع کنید و داستان زندگی تان را بگویید.

من دستپاچه شدم و با تعجب گفتم: داستان زندگی ام؟ چه داستانی؟ کی به شما گفت که زندگی من داستانی دارد؟

من هیچ داستانی ندارم که…
حرفم را برید که: چطور زندگی تان داستانی ندارد؟ پس چجور زندگی کرده اید؟
چطور ندارد! بی داستان! همینطور! به قول معروف دیمی! تک و تنها! مطلقاً تنها! شما می فهمید تنها یعنی چه؟

نظرات منتقدین کتاب:

 نام این کتاب تضاد جالبى از تاریکى و روشنایى است اما تعابیر جالب ترى نیز در دل آن نهفته است. اول اینکه در تابستان پترزبورگ شب تا صبح هوا روشن مى ماند و این پدیده را شب سفید مى نامند و به تعبیرى دیگر شب بى خوابى هم هست.

نویسنده با زکاوت خاصى از همان ابتدا خواننده را مخاطب خود قرار مى دهد تا به خوبى به کلماتش گوش بسپارد.

راوى جوانى است رویاپرداز که داستایوفسکی به خوبى از کلمات براى نشان دادن حجم تنهاییش استفاده مى کند.

شب هاى روشن قصه دو دلداده است، هر کدام قصه خودشان را روایت مى کنند و در کنار هم داستان عاشقانه دیگرى روایت مى شود.

زبان نویسنده کاملاً رسا و گیراست. و ترجمه خوب سروش حبیبى به انتقال مفاهیم کمک شایانى کرده است. مى توان ساعت ها نشست و بلند بلند خواند و از خواندنش لذت برد.

داستان شب هاى روشن، جادوى عشق جوانى را در پرده اى از دلدادگى و ساده دلى به خوبى نشان مى دهد. عاشق همیشه به امید وصال است اما نمی توان غمش را نادیده گرفت با این حال حس آن لحظه ها به تمام رنج هاى پیش و پسش مى ارزد.

حکمی کم و بیش شناخته شده اما عجیب در فلسفه رایج است: برای درک درست یک پدیده تنها راه درست وارد شدن از نمونه های استثنایی آن است. از این نظر احتمالا تنها راه شناخت درست دنیای داستایوفسکی نه ورود از طریق رمانهای چهار گانه بزرگ او (“ابله”، “جنایت و مکافات”، “شیاطین” و “برادران کارامازوف”) که بعضاً با انجیل های چهارگانه قیاس شده اند و نه حتی ورود از طریق “یادداشت های زیررمینی” یا “خاطرات خانه اموات” که دقیقا ورود از طریق داستان نه چندان طولانی “شب های روشن” است. داستانی از روزگار جوانی نویسنده بزرگ روس که خارج از روال همیشگی کارهای او نوشته شده است. به دور از سایه سنگین تباهی که بر بیشتر نوشته های بعدی داستایوفسکی حرف اول را می زند، به دور از دغدغه های اجتماعی یا به میان کشیدن پای گروه های اجتماعی و سیاسی و روشنفکران و … داستانی درباره عشق و طبیعت انسانی؛ داستانی درباره جوهره حقیقی رمان های بزرگ داستایوفسکی بدون پیرایه هایی که نویسنده بعدها به آنها افزود.